وضع معیشتی در کشور مدام رو به افول است و سفره مردم هرروز کوچک و کوچک‌تر می‌شود. با وضعیت روند رو به افزایشی که در تورم مشاهده می‌شود، به نظر این مسیر همین طور ادامه پیدا خواهد کرد و معیشت مردم بیشتر صدمه خواهد داد. مجلس برای کمک به اقشار نیازمند «طرح حمایت معیشتی از خانوارهای نیازمند» را مطرح کرده است. مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی به اظهارنظر کارشناسی درباره این طرح پرداخته است.
به طور خلاصه این طرح دولت را مکلف به ارائه چهار نوع یارانه به افراد پنج دهک پایین جامعه می‌کند: «ارائه سبد کالا شامل گوشت، روغن، مرغ و تخم مرغ از محل اعتبارات تبصره «۱۴» قانون بودجه و مابه‌التفاوت نرخ فروش ارز؛ معافیت کامل یا تخفیف بهای مصرفی آب، برق و گاز از طریق افزایش تعرفه‌های آنها برای پنج دهک بالای جامعه؛ تأمین ودیعه مسکن به مبلغ ۱۰۰ میلیون تومان در کلانشهرها و ۵۰ میلیون تومان در شهرهای دیگر از محل منابع داخلی بانک‌ها یا تخصیص خط اعتباری توسط بانک مرکزی؛ پرداخت یارانه دارو به بیماران خاص جهت تهیه داروهای تخصصی.»
*خانوارهای نیازمند، چه کسانی هستند؟
در طرح پیشنهادی جامعه هدف، پنج دهک (درآمدی) پایین جامعه قرارداده شده است. اما در این رابطه باید توجه داشت در حال حاضر دولت توان شناسایی دهک‌های درآمدی را به‌صورت دقیق ندارد. درواقع برای شناسایی دهک‌های درآمدی از شاخص‌هایی مانند میزان پرداخت حق بیمه افراد یا تراکنش‌های بانکی آنها استفاده می‌شود که هریک دارای نقایص خاص خود هستند؛ بنابراین استفاده از معیار دهک درآمدی برای ارائه یارانه با خطا همراه است و ممکن است برخی افراد مستحق از دریافت یارانه بازمانده و برخی افراد که درواقع نیازمند نیستند آن را دریافت کنند. یک روش پیشنهادی برای رفع این مشکل اتصال نظام حمایتی به‌نظام مالیاتی در قالب پیاده‌سازی نظام مالیات بر مجموع درآمد است که نیازمند انجام اصلاحاتی در قانون مالیات‌های مستقیم است
علاوه بر این، در ایران دهک‌های متوالی درآمدی بسیار به یکدیگر نزدیک هستند. به‌عنوان‌مثال دهک چهارم و پنجم از منظر درآمد تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند. در چنین شرایطی از یک‌سو تفکیک این دهک‌ها از یکدیگر مشکل می‌شود و از سوی دیگر ارائه یارانه به یک فرد در دهک چهارم ممکن است موجب جابه‌جایی او به دهک‌های بالاتر شود. به بیان دیگر، اگر یک فرد متعلق به دهک پنج و دیگری متعلق به دهک شش باشد، این احتمال وجود دارد که با ارائه یارانه به فرد اول، وضعیت رفاه او از فرد دوم پیشی بگیرد.
همچنین عموماً برای تشخیص فقر دو نوع معیار قابل‌استفاده است. معیارهای نسبی، که در آنها با مقایسه وضعیت رفاهی افراد با یکدیگر به برخی فقیر گفته می‌شود و معیارهای مطلق، که وضعیت زندگی فرد را با یکسری معیار واقعی (مانند حداقل نیازهای خوراکی زندگی) مقایسه می‌کنند. دهک‌های درآمدی نوعی معیار نسبی هستند. به‌صورت کلی استفاده از معیارهای مطلق ترجیح دارد. زیرا زمانی که از معیارهای نسبی استفاده می‌شود، فارغ از وضعیت رفاهی افراد، همیشه به کسر ثابتی از جمعیت، حمایت تعلق می‌گیرد.درحالی‌که لزوماً همه آنها به این حمایت نیاز ندارند. به‌عنوان‌مثال اگر وضع رفاه تمام افراد کشور دوبرابر شود طبق معیار پنج دهک پایین، بازهم نیمی از جمعیت مشمول حمایت می‌شوند؛ بنابراین چنین معیاری مخصوصاً برای یک قانون دائمی قابل توصیه نبوده و بهتر است از معیارهای مطلق استفاده شود. یک معیار مطلق متداول در دنیا این است که افراد ضریبی (مثلاً ۱.۵ برابر) از مخارج لازم برای تأمین حداقل کالری موردنیاز (مطابق استانداردها) را دریافت می‌کنند.
*مشکلات طرح چیست؟
باتوجه‌به مشکلات استفاده از سبد کالا برای حمایت از افراد نیازمند، استفاده از یارانه نقدی یا کارت اعتباری روش‌های مناسب‌تری به نظر می‌رسند. تنها شرایطی که ارائه یارانه به‌صورت سبد کالا در آن مرجح است، مکان‌های دورافتاده است.
پرداخت یارانه نقدی به افراد برای خرید داروهای تخصصی یک امر پسندیده است. برای اطمینان بیشتر از مصرف یارانه برای تهیه دارو می‌توان سازمان‌های بیمه‌گر را واسطه پرداخت این نوع یارانه قرارداد.
منابع مورداستفاده در طرح ایرادات متعددی دارند. منابع تبصره «۱۴» قانون بودجه برای موارد دیگری در حال استفاده هستند. از سوی دیگر، ارائه تسهیلات ترجیحی با اصل هفتاد و پنجم (۷۵) قانون اساسی در تعارض است. درصورتی‌که ضمانت تسهیلات از دوش افراد دریافت‌کننده برداشته شود هم طرح دچار مشکل می‌شود. استفاده از منابع بانک مرکزی نیز باعث افزایش تورم خواهد شد. باتوجه‌به نکات ذکر شده به دلیل عدم تأمین منابع موردنیاز، این طرح می‌تواند به نتیجه‌ای کاملاً مغایر اهداف طرح منجر شود و از منظر قانون اساسی نیز بندهای این طرح با اصل هفتاد و پنجم (۷۵) قانون اساسی در تعارض است.